آخرالزمان باستانی؛ آیا آتشفشان‌ها عامل انقراض خویشاوندان انسان‌تبار ما بودند؟

آخرالزمان باستانی؛ آیا آتشفشان‌ها عامل انقراض خویشاوندان انسان‌تبار ما بودند؟علوم پایه و مهندسیعلمیانرژی و محیط زیستچهارشنبه ۳ بهمن ۱۴۰۳ - ۱۷:۰۰مطالعه 9 دقیقهغزل امیریتبلیغاتمشاهده همه ویدئو‌هاتبلیغاتتبلیغاتفوران آتشفشان‌ها به عنوان دلیلی برای انقراض نئاندرتال‌ها و هابیت‌ها مطرح شده؛ اما پایان این گونه‌ها ممكن است با رویدادی واحد و مهیج مرتبط نباشد .

تبلیغاتآتشفشان‌ها ترسناك به نظر می‌رسند. شاید شما هم به پمپئی و هركولانیوم سفر كرده باشید یا روایت‌ها و داستان‌های بسیاری از چنین حادثه‌هایی شنیده باشید. در پمپئی، اجساد پیچ‌خورده و سالم افرادی دیده می‌شود كه روزی زیر جریان آذرآواری آتشفشان وزوو دفن شده بودند .

قربانیان پمپئی در جامعه‌ای زندگی می‌كردند كه از نظر فناوری، در دوران خود به‌عنوان یكی از پیشرفته‌ترین جوامع شناخته می‌شد. اما با‌این‌وجود، هزاران نفر از آن‌ها جان خود را از دست دادند. آتشفشان‌ها، از پدیده‌هایی هستند كه به ما یادآوری می‌كنند طبیعت تا چه حد می‌تواند هولناك و خارق‌العاده باشد و در مقابل طبیعت، ما چقدر كوچك هستیم .

اما آیا انسان‌های پیشاتاریخی نیز در فوران‌های آتشفشانی جان خود را از دست داده‌اند؟ برای مثال، در آفریقا كه به مهد تكامل بشر معروف است، بیش از ۱۰۰ آتشفشان فعال وجود دارد. یكی از معروف‌ترین آتشفشان‌ها، ارتا آلی در اتیوپی است .

این آتشفشان یكی از معدود آتشفشان‌های جهان است كه دریاچه‌ی گدازه‌ای دارد، شبیه به داستان‌های علمی‌تخیلی كه ممكن است در فیلم‌ها دیده باشید. ارتا آلی در منطقه‌ی عفار قرار دارد، یعنی در محل كشف بسیاری از فسیل‌های كلیدی اجداد انسان‌تباران، از جمله لوسی شگفت‌انگیز .

زمانی كه انسان‌ها از آفریقا مهاجرت كردند، به مناطق آتشفشانی مانند ایتالیا، اندونزی و آمریكای جنوبی رسیدند. بدون شك، بعضی از این انسان‌های پیشاتاریخی نیز باید قربانی فوران آتشفشان‌ها شده باشند.اما سؤال اصلی این است كه آیا آتشفشان‌ها فقط باعث مرگ تعداد كمی از افرادی شدند كه اتفاقی به محل فوران‌ها نزدیك بودند، یا اینكه پیامدهای فوران آتشفشان بیشتر از این‌ها است؟ آیا تا‌به‌حال فوران آتشفشان باعث انقراض گونه‌ای از انسان‌تباران شده است؟ ادعاهای بسیاری درباره‌ی فوران‌های آخرالزمانی وجود دارد .

اما همانطور كه در ادامه خواهید خواند، آتشفشان‌ها به انقراض نئاندرتال‌ها و هابیت‌ها نسبت داده شده‌اند و حتی گفته می‌شود كه یكی از فوران‌ها، گونه‌ی ما را نیز تا لبه‌ی پرتگاه انقراض كشانده است. البته، بر اساس دلایل قانع‌كننده، چنین ایده‌ها و فرضیاتی باید با احتیاط و دقت بیشتری بررسی شوند .

آتشفشان ارتا آلی، عفار، اتیوپی.National Geographicكپی لینكآتشفشان‌ها فوران می‌كننددر تاریخ زمین، فوران‌های آتشفشانی بسیاری وجود داشته‌اند كه منجر به انقراض گونه‌ها شده‌اند. یكی از این انقراض‌ها كه شهرت بسیاری نیز دارد، رویداد انقراض پرمین تریاسه است كه حدود ۲۵۲ میلیون سال پیش رخ داد و تاكنون، همچنان به‌عنوان بزرگ‌ترین انقراض جمعی در نیم میلیارد سال گذشته شناخته می‌شود .

این انقراض به‌طور گسترده به فوران‌های عظیم آتشفشانی در منطقه‌ی سیبری كنونی نسبت داده می‌شود. در این دوره، فوران‌ها به تغییرات عمده‌ای در شیمی اقیانوس‌ها و جو زمین منجر شدند. علاوه‌بر این، رویداد انقراض تریاسه نیز با فوران‌های آتشفشانی مرتبط است .

مهم‌ترین نكته درباره‌ی رویدادهای انقراض، این است كه علت پشت آن‌ها نه‌تنها به‌دلیل اثرات مستقیم فوران آتشفشان‌‌ها، مانند جریان‌های گدازه، بلكه به‌دلیل تغییرات عمده‌ای رخ داد كه فوران‌ها در محیط و اقلیم زمین ایجاد كردند .

تغییرات ممكن است به‌صورت جهانی و در مقیاس وسیع، بر سراسر كره‌ی زمین تاثیر گذاشته باشد. فقط فوران‌های بسیار عظیم می‌توانند چنین تحولات گسترده‌ای ایجاد كنند.رویداد انقراض پرمین تریاسه به فوران‌های عظیم آتشفشانی در سیبری امروزی نسبت داده می‌شودیكی از انواع فوران‌های عظیمی كه به تأثیراتی مانند رویدادهای انقراض منجر می‌شود، «حوزه بزرگ آذرین» است .

این نوع فوران زمانی رخ می‌دهد كه فوران‌های مداوم در منطقه‌ای وسیع و در طول بازه‌ی زمانی طولانی، حتی بیش از یك میلیون سال، ادامه داشته باشد. فوران‌هایی كه به رویداد انقراض پرمین تریاسه ختم شد، از این نوع بود .

با این وجود، آخرین فوران از این نوع، حدود ۱۶٫۷ میلیون سال پیش در آمریكای شمالی رخ داد كه مدت‌ها پیش از تكامل انسان‌تباران بود. بنابراین، این نوع فوران نمی‌تواند مسئول انقراض هیچ‌كدام از گونه‌های انسان‌تباران باشد .

نوع دیگری از فوران‌های عظیم، «ابرآتشفشان» است. فوران ابرآتشفشان، با نیرویی بسیار بیشتر از فوران‌های عادی رخ می‌دهد. فوران ابرآتشفشان می‌تواند مناطق گسترده‌ای را با خاكستر پوشانده و برای سال‌ها، باعث خنك‌ترشدن اقلیم شود .

در تاریخ ثبت‌شده‌ی بشر، تاكنون هیچ فوران ابرآتشفشانی مشاهده نشده است. آخرین فوران ابرآتشفشان در تاریخ زمین، فوران اوروانویی آتشفشان توپو در جزیره شمالی ایوتیروا یا نیوزیلند كنونی بود كه بیش از ۲۵ هزار سال پیش رخ داد، یعنی چندین هزار سال قبل از رسیدن انسان‌ها به این جزایر .

بیشتر بخوانید۱۲ فوران آتشفشانی عظیم ثبت‌شده در تاریخ12 تیر 02مطالعه '10آیا حیات زمینی بیش از پنج انقراض جمعی را پشت سر گذاشته است؟8 مرداد 03مطالعه '9در طول هفت میلیون سالی كه از وجود انسان‌تباران می‌گذرد، چندین فوران ابرآتشفشانی در نقاط مختلف جهان رخ داده است .

اما بیشتر این فوران‌ها در قاره‌ی آمریكا و پیش از رسیدن انسان‌تباران به این مناطق رخ داده‌اند. برای مثال، ابرآتشفشان یلوستون در ۸٫۷، ۶، ۴٫۵، ۲٫۱ و ۰٫۶ میلیون سال پیش فوران كرد و دیگر ابرآتشفشان‌ها نیز در آرژانتین، بولیوی و شیلی، در همان بازه‌های زمانی فعال بوده‌اند .

با این حال، شواهدی وجود ندارد كه نشان دهد فوران‌ها تأثیری بر انسان‌تباران داشته‌اند.كپی لینكانسان خردمند در لبه پرتگاه انقراضو اكنون، نوبت به فوران ابرآتشفشان توبا و «نظریه گلوگاه توبا» می‌رسد. امروزه، دریاچه‌ی توبا در جزیره‌ی سوماترا در اندونزی قرار دارد، اما حدود ۷۴ هزار سال پیش، ابرآتشفشانی فعال بود كه ناگهان با فورانی عظیم و تماشایی مواجه شد .

فوران ابرآتشفشان توبا با آزادسازی حدود ۲۵۰۰ كیلومتر مكعب ماگما، یعنی تقریباً دو برابر حجم كوه اورست، زیست‌بوم و جو زمین را با تغییر بزرگی مواجه كرد. برخی پژوهشگران معتقد هستند كه این فوران باعث ایجاد «زمستان آتشفشانی» شد و جمعیت گونه‌ی ما، یعنی انسان خردمند (Homo sapiens) را به‌قدری كاهش داد كه تقریباً فقط حدود ۱۰ هزار نفر از آن‌ها زنده باقی ماندند .

فوران ابرآتشفشان توبا در محل كنونی دریاچه‌ی توبا.تصویر ماهواره‌ای دریاچه‌ی توبا در سوماترای شمالی، اندونزی.نظریه توبا تاریخچه‌ی جالبی دارد. ایده‌ی این فرضیه برای اولین بار در سال ۱۹۹۳ و توسط آن گیبنز، روزنامه‌نگار علمی، در مقاله‌ای برای مجله‌ی ساینس مطرح شد .

گیبنز به یافته‌های پژوهش‌های ژنتیكی اشاره كرد كه نشان می‌دهند تنوع ژنتیكی انسان‌های امروزی نسبتاً پایین است و این امر به كاهش جمعیت در زمانی حدود ۷۰ هزار سال پیش و سپس، رشد سریع در زمانی حدود ۵۰ هزار سال پیش اشاره دارد .

او این تغییرات را به فوران آتشفشان توبا ربط داد و پیشنهاد كرد كه این فوران، موجب تغییرات شدید اقلیمی شد و زندگی را برای نخستین انسان‌ها دشوار كرد.برخی می‌گویند فوران توبا با ایجاد زمستان آتشفشانی، جمعیت گونه ما را تا حدود ۱۰ هزار نفر كاهش داداگر صادقانه به ایده نگاه كنیم، گیبنز دچار هیچ اشتباهی نشده بود .

او فقط بر اساس داده‌ها و شواهد موجود، به ارتباطی منطقی رسید و تأكید داشت كه این ایده فقط یك پیشنهاد است، نه حقیقتی قطعی. از آن زمان، پژوهشگران بیشتر به بررسی این ایده پرداخته‌اند. اما در سه دهه‌ی اخیر، شواهد جدیدی به دست آمده كه نظریه‌ی توبا را به چالش كشیده است .

اول، مشخص نیست كه تأثیرات اقلیمی ناشی از فوران توبا به‌اندازه‌ای شدید و پایدار بوده كه آسیبی جدی به انسان‌ها وارد كند. بدتر از آن، هیچ نشانه‌ای از انقراض حیوانات در آن زمان وجود ندارد. اگر انسان‌های نوین كه به‌طور طبیعی مقاوم‌تر بودند، تحت‌تأثیر شدید این فوران قرار گرفته‌اند، چرا سایر موجودات زنده آسیبی ندیدند؟علاوه‌بر این، كاوش‌های باستان‌شناسی در هند نشان می‌دهد كه انسان‌های نوین قبل و بعد از فوران توبا، سبك زندگی مشابهی داشتند .

شواهد محوطه‌های باستان‌شناسی كشف‌شده در اتیوپی نیز نشان می‌دهد فقط چند سال خشكسالی وجود داشته و انسان‌ها به‌خوبی با آن سازگار شده‌اند.در نهایت، به نظر می‌رسد كه گلوگاه ژنتیكی نه با كاهش جمعیت، بلكه با «اثر بنیان‌گذار» در ارتباط است .

به این معنا كه جمعیتی كوچك از انسان‌ها، از آفریقا به سایر نقاط جهان مهاجرت كردند و ویژگی‌های ژنتیكی‌شان را با خود به همراه بردند. اما این بدین معنا نیست كه جمعیت انسانی در آن زمان به‌طور خاصی بسیار كم بوده است .

كپی لینكموردور: ویرانگر هابیت‌ها؟چندین هزار سال به جلو می‌رویم و به انقراض هابیت‌ها می‌رسیم. انسان فلورسی (Homo floresiensis)، گونه‌ای منقرض‌شده از انسان‌تباران كوچكی بودند كه قدشان به سختی به یك متر می‌رسید و در جزیره‌ی فلورس در اندونزی زندگی می‌كردند .

این انسان‌تباران كوچك كه به هابیت‌ها معروف هستند، حدود ۱۹۰ هزار تا ۵۰ هزار سال پیش در این منطقه سكونت داشتند.در سال ۲۰۱۸، مطالعه‌ای نشان داد كه در دوره‌ای هم‌زمان با هابیت‌ها، یعنی حدود ۵۰ هزار سال پیش، چندین حیوان بزرگ از تاریخچه‌ی شواهد فسیلی فلورس ناپدید شدند .

یكی از این گونه‌های از‌دست‌رفته، فیل‌های كوتوله بودند كه به نظر می‌رسد وجودشان برای زیست‌بوم آن زمان بسیار حیاتی بوده است، زیرا هابیت‌ها و سایر حیوانات از آن‌ها تغذیه می‌كردند. سپس، پژوهشگران به آثاری از فوران آتشفشانی دست یافتند كه در زمانی حدود ۵۰ هزار سال پیش و احتمالاً با ایجاد جریان آذرآواری، باعث مرگ فیل‌ها و آسیب به زیست‌بوم شده بود .

بیشتر بخوانیدچرا گونه ما تنها عضو باقی‌مانده از خانواده انسان است؟30 مهر 02مطالعه '11انسان‌ها تاكنون چند حیوان را به كام انقراض كشانده‌اند؟14 مرداد 03مطالعه '4با این وجود، حتی خود پژوهشگران مطالعه نیز انقراض هابیت‌ها را به‌طور كامل به فوران آتشفشانی نسبت نداده‌اند .

فیل‌های كوتوله و هابیت‌ها، پیشتر هم از فوران‌های آتشفشانی عظیم جان سالم به در برده بودند. در عوض، آن‌ها ورود انسان‌های نوین با تكنیك‌های شكار پیشرفته‌تر را به‌عنوان عامل احتمالی انقراض فیل‌ها و در نتیجه، انقراض هابیت‌ها مطرح كردند .

اوایل ماه جاری، مطالعه‌ای منتشر شد كه نشان می‌داد الگوهای تغییر بارش در جزیره‌ی فلورس به روند خشكسالی بلندمدت در زمانی دقیقاً پیش از انقراض‌ها اشاره دارد. در نتیجه، تغییرات اقلیمی ممكن است فشارهای شدیدی به فیل‌ها و هابیت‌ها وارد كرده و به انقراض منجر شده باشد .

اما داستان انقراض هابیت‌ها بسیار پیچیده است و هنوز نمی‌توانیم آن را به‌طور كامل تحلیل كنیم. تعجبی ندارد اگر فوران آتشفشان عامل انقراض هابیت‌ها بوده باشد. احتمالاً، فوران آتشفشان نه عامل اصلی و اساسی ویرانی هابیت‌ها و سایر حیوانات، بلكه بیشتر مانند آخرین ضربه‌ای عمل كرده كه باعث فروپاشی زیست‌بوم و در نهایت، انقراض شده است .

كپی لینكنئاندرتال‌ها در برابر آتشفشان‌هاو به آخرین انقراض معروف انسان‌تباران می‌رسیم: نئاندرتال‌ها. این خویشاوندان باستانی ما، پس از صدها هزار سال زندگی در اروپا و آسیا، حدود ۴۰ هزار سال پیش ناگهان از صحنه ناپدید شدند .

البته، برخی ادعا می‌كنند كه جوامع منزوی نئاندرتال‌ها برای مدت بیشتری دوام آوردند.به‌تازگی، مطالعاتی منتشر شده كه از ژنوم‌های باستانی، برای بازسازی زمان آمیزش بین نئاندرتال‌ها و انسان‌های خردمند استفاده كرده‌اند .

بر اساس شواهد به‌دست‌آمده، آمیزش میان این دو احتمالاً در نواحی شرقی دریای مدیترانه رخ داده است. چند هزار سال بعد، نئاندرتال‌ها ناپدید شدند و به نظر می‌رسد كه برخی جوامع انسان‌های نوین نیز كه بعدها به اروپا مهاجرت كرده بودند، از بین رفتند .

اما در كنفرانس خبری مربوط به مطالعات منتشرشده، یوهانس كراوزه از مؤسسه‌ی ماكس پلانك در آلمان، نظریه‌ای را درباره‌ی نابودی نئاندرتال‌ها و انسان‌های نوین در اروپا ارائه داد. همانطور كه حدس می‌زنید، نظریه به فوران آتشفشان اشاره داشت .

زمان‌بندی فوران آتشفشان با انقراض نئاندرتال‌ها كاملاً همخوانی نداردالبته بهتر است بگوییم فوران یك ابرآتشفشان. پایین‌تر از خلیج ناپل در ایتالیا، اتاقك ماگمای بزرگی به نام منطقه‌ی فلگریا وجود دارد. این اتاقك حدود ۳۹ هزار سال پیش دچار فورانی عظیم شد كه به فوران آتشفشان ایگنیمبریت كامپانیا معروف است .

این فوران بخش وسیعی از اروپای شرقی را با خاكستر آتشفشانی پوشاند. كراوزه حدس می‌زند كه فوران آتشفشان ایگنیمبریت كامپانیا، آخرین نئاندرتال‌ها و جمعیت كوچكی از انسان‌های نوین را در اروپا نابود كرد؛ البته چند پژوهشگر دیگر هم به این نظریه اشاره كرده‌اند .

اما بر اساس شواهد، به نظر نمی‌رسد كه زمان‌بندی فوران و انقراض‌ها كاملاً همخوانی داشته باشد. اگر تاریخ‌ها را بدون شك و تردید بپذیریم، فوران هزار سال پس از آخرین مشاهده‌ی به‌ثبت‌رسیده از نئاندرتال‌ها رخ داده است، بنابراین، زمان رخداد خیلی دیرتر از آنی بوده كه تأثیرگذاری خاصی داشته باشد .

با این وجود، هر دو تاریخ نیز قطعیت ندارند.جغرافیا نیز ممكن است مسئله‌ی جدی‌تری باشد. به نظر می‌رسد بقایای فوران بیشتر به سمت شرق و در مناطقی از روسیه‌ی كنونی و شمال دریای سیاه پراكنده شده است. در حالی كه آخرین نئاندرتال‌ها در غرب اروپا زندگی می‌كردند، بدین معنی كه از بدترین آثار در امان بودند .

بیشتر بخوانیدانزوای اجتماعی نئاندرتال‌ها ممكن است انقراض آن‌ها را تسریع كرده باشد27 شهریور 03مطالعه '4تلاش برای حل معمای دیرینه: آیا ما انسان‌ها واقعاً قاتل نئاندرتال‌ها بودیم؟29 مهر 03مطالعه '10نئاندرتال‌ها و انسان‌های امروزی در كوه‌های زاگرس ایران با یكدیگر آمیزش كردند15 مهر 03مطالعه '3شاید تمایل ما به جستجوی علل واحد و مهیج برای انقراض‌ها، ریشه در روانشناسی انسان داشته باشد .

اما همانطور كه فعالان حفاظت از محیط‌زیست می‌گویند، انقراض‌ها تقریباً همیشه به دلیل عوامل متعددی رخ می‌دهند. برای مثال، در سال ۲۰۲۲، داستانی با عنوان «شكاف گربه» به قلم چلسی وایت منتشر شد: شكاف گربه، به دوره‌ای بیش از شش میلیون سال اشاره دارد كه در آن جانوران گربه‌سان از آمریكای شمالی ناپدید شدند .

در ابتدا، این امر را به‌طور موقت به فوران آتشفشانی بزرگی نسبت دادند، اما بعدها مشخص شد كه عواملی مانند تغییرات اقلیمی و كمبود منابع غذایی، تأثیر عمده‌ای بر انقراض گربه‌سانان داشتند.با وجود خطرات انكارنشدنی فوران‌های آتشفشانی، هیچ دلیل قانع‌كننده‌ای وجود ندارد كه تأیید كند آتشفشان‌ها، روزی گونه‌ای از انسان‌تباران را كاملاً به ورطه‌ی انقراض كشانده‌اند .

در واقع، جوامع شكارچی گردآورنده‌ی پیشاتاریخی آنقدر پویا و پراكنده بودند كه نابودی و انقراض دسته‌جمعی آن‌ها توسط فوران آتشفشان‌ها، كاملاً امكان‌ناپذیر به نظر می‌رسد.در نهایت، شواهدی وجود دارد كه نشان می‌دهد انسان‌تباران به‌طور منظم در اطراف آتشفشان‌ها زندگی می‌كردند و پس از فوران‌ها، به‌سرعت به كوه‌های آتشفشانی صعود می‌كردند .

در آتشفشان روكامونفینا در ایتالیا، ردپاهایی در خاكستر آتشفشانی جامد باقی مانده كه بین ۳۸۵ هزار تا ۳۲۵ هزار سال قدمت دارند.نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم این ردپاها به چه افرادی تعلق دارند، اما نئاندرتال‌ها گزینه‌ی مناسبی هستند .

در این ردپاها، نشانه‌ای از هیچ كودكی دیده نمی‌شود و این امر نیز نشان می‌دهد كه بزرگ‌ترها می‌دانستند این منطقه خطرناك است. با این وجود، به نظر می‌رسد كه آن‌ها با سرعت پایینی در حال حركت بودند و بعضی از آن‌ها نیز در حال حركت به سمت بالا بودند .